Wat is een wondarts en wat heeft hij met een beul te maken?
Ze vochten tegen bacteriën, bijgeloof, gierige patiënten en gestudeerde collega’s: Wonddokters in de Middeleeuwen hadden misschien geen boeken, maar zij konden met hun ervaring verbazingwekkende dingen doen.
Men moet echter niet denken dat de gezondheidszorg in de Middeleeuwen alleen maar kwakzalverij was.
Veel van wat toen door de wondartsen werd uitgevonden, wordt nu nog gebruikt.
Het klinkt eenvoudig.
Uien en knoflook hakken, wijn en ossengal erbij gieten en alles negen dagen samen in een kleine koperen ketel laten trekken. Dat staat in het Leech Book, het notitieboek van een Britse wondarts uit de 9e eeuw.
In 2015 hebben verschillende internationale universiteiten het recept nagemaakt. Er was geen aanduiding van hoeveelheden, maar uiteindelijk werden de juiste hoeveelheden gevonden.
De Britse wondarts had een antibioticum geproduceerd dat de wetenschappers proefondervindelijk ingezet hebben tegen MRSA, de beruchte en uiterst gevaarlijke ziekenhuiskiem van de moderne tijd, die resistent is tegen bijna alle antibiotica. Het recept van de wondarts was in staat om de kiem te verslaan.
Er zijn bewijzen dat al in de 14e eeuw een Noord-Duitse chirurg een hersentumor verwijderde.
De mensen die geopereerd werden, waren geenszins gedoemd te sterven. Skeletbevindingen tonen aan dat de stukjes bot die werden verwijderd goed teruggroeiden in de schedelkap.
Rond 1250 opereerde de chirurg uit Weser met succes de beide ogen van Magister Henricus en voerde soortgelijke operaties uit op andere mensen.
Maar…wat is nu precies een wondchirurg?
In de vroege Middeleeuwen werden gezondheidsproblemen besproken met het badhuis-personeel (een bad nemen was wat bijzonders en kon meestal niet thuis) of de kruidenheks, de wijze vrouw die wist welke kruiden tegen welk lijden kon helpen.
De bader bereidde baden en knipte haren in zijn badhuis. Hij mocht zijn gasten behandelen met zalven, bloedzuigers aanbrengen, klysma’s geven en “laten bloeden”.Totdat de kerk bezwaar maakte…
Het baden in het badhuis werd vergeleken met het heidense gebruik van het “zielenbaden”: men kwam in het badhuis bijeen om een feest te vieren ter ere van geliefde overledenen om ze zo te eren en te gedenken.
Volgens de kerk had de eenvoudige handeling van het baden een heidense functie die in de scherpste bewoordingen werd veroordeeld.
De kapper hield zich oorspronkelijk bezig met het typische mannenhaar.
En aangezien de Kerk baden in het badhuis ongewenst had verklaard, bleef het bij de barbier zich bezig te houden met wondgenezing, tandextractie, aderlaten en klysma’s.
De ´gestudeerde´ artsen beperkten zich tot het opnemen van polsen, het controleren van urine en bloed, en tot puntige discussies en hoogdravendheid, met een gepeperde rekening nadien.
De wondchirurgen verrichtten echter zo nodig amputaties en maakten prothesen; in sommige gevallen specialiseerden zij zich in het hechten van staar, blaassteen- en hernia-operaties en het hechten van darmen, zij behandelden botbreuken, trokken tanden of stelden gewrichten, voor weinig geld.
Een ander medisch ambacht was verloskunde. Het was uitsluitend in handen van de wijze vrouwen, de vroedvrouwen, de heksen. Tenslotte was het lichaam van de vrouw een mysterie, en moest er niet aan gedacht worden een man toe te laten bij zoiets vrouwelijks als een geboorte.
De wondartsen waren meestal vrij van boekenkennis, doorliepen een leertijd bij oudere wondartsen en werden specialisten in de chirurgie, zo ook de vroedvrouwen. Zij leerden hun vak bij oudere, ervarenere vrouwen.
De wondartsen werkten vaak als assistenten van de gestudeerde artsen en als veldartsen.
Kortom, de wondartsen deden alles wat de bestudeerde artsen te hoog gegrepen leek, wat hen te ongunstig leek, of waar ze hun handen vuil moesten maken.
De gebruikelijke wondverzorgingsmaatregelen waren: Reductie en fixatie van geluxeerde gewrichten; zetten en spalken van breuken (voor het maken van steunverbanden werden harsen, eiwit en gluten gebruikt).
Wonden werden onderzocht, schoongemaakt en verbonden of gehecht.
Pus werd gezien als een voorwaarde voor genezing, dus werd een wond vaak geopend zodat de pus eruit kon lopen.
Abcessen werden geopend door snijden of cauteriseren; tumoren werden, indien mogelijk, dichtgeschroeid of uitgebrand.
Op het slagveld werden schotwonden en andere verwondingen gespoeld met kokende olie om vergiftiging te voorkomen.
Bij een abdominale perforatie werden de uitgelopen darmdelen gespoeld en teruggestopt.
De uiteinden van afgehakte ingewanden werden gehecht, geamputeerde ledematen werden bedekt, bij voorkeur met salie, en ingezwachteld.
Linnen en wollen doeken, en leren lappen werden gebruikt als verband. Dunne zilveren plaatjes of zilveren munten werden gebruikt als bedekking van kleine wonden vanwege hun antibacteriële werking. Ofschoon nog niemand gehoord had van becterien, maar het werkte prima, dus waarom dan vragen naar de reden?
Voor de behandeling van wondinfecties werden schimmels gekweekt in bakjes die onder meer honing, brood en/of mest bevatten. De dokters schraapten de schimmels eraf en brachten ze in de wonde. Op deze manier gebruikten zij reeds een soort penicilline om wondinfecties te bestrijden.
Nee, zonder de wondartsen en vroedvrouwen was de huidige medische wetenschap niet wat ze nu is.